گام ابتدایی کاهش تعهدات ایران از اردیبهشت ماه برداشته شد و  هر60 روز به 60 روز مهلتی به اعضای باقی‌مانده این توافق برای اجرای تعهدات داده شد. ضمن اینکه در این مدت نیز رایزنی‌ها و سفرهای مقامات مسئول ادامه داشت و سفرهای اخیر وزیر امور خارجه کشورمان به فنلاند، سوئد، نروژ، فرانسه، چین، ژاپن، مالزی و روسیه در این راستا بود. در حال حاضر با وجود حل بخش مهمی از اختلاف‌ها در مذاکرات با طرف‌های اروپایی، هنوز موارد مورد نظر ایران در برجام محقق نشده و بر این اساس ایران گام سوم کاهش تعهدات برجامی را اجرا کرد و فرصت دو ماهه دیگری در اختیار اروپا قرار داد.

بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی روز شنبه (16 اردیبهشت) در نشست خبری  درباره جزییات گام سوم کاهش تعهدات برجامی گفت: با توجه به این که آمریکا از برجام خارج شد و طرف مقابل تعهدات خود را انجام نداد، نظام تصمیم گرفت کاهش تعهدات را برای موازنه در اجرای برجام انجام دهد.

کمالوندی با اشاره به هشت موضوع مورد مذاکره در برجام از جمله راکتور آب سنگین، کارخانه تولید آب سنگین، بازفرآوری سوخت مصرف شده، غنی سازی در ظرفیت و سطح، تحقیق و توسعه، فردو، میزان ذخایر و نظارت و دسترسی آژانس اظهار کرد: از بین این هشت موضوع در حوزه نظارت و دسترسی آژانس و شفاف‌سازی فعلا بنا نداریم به این حوزه دست بزنیم.

خروج یکجانبه آمریکا از برجام و آغاز رایزنی های ایران

دونالد ترامپ که از مبارزات انتخاباتی در نوامبر ۲۰۱۶ برجام را بدترین توافق در طول تاریخ آمریکا می‌خواند، پس از انتخاب شدن به عنوان رئیس جمهوری ایالات متحده،  بعد از چند بار تمدید لغو تحریم‌ها و اعمال معافیت‌ها، بالاخره ۱۸ اردیبهشت ماه ۱۳۹۷ با امضای فرمانی خروج آمریکا از این توافق را اعلام کرد و گفت که بالاترین سطح تحریم‌های اقتصادی علیه ایران بعد از دوره‌های ۹۰ و ۱۸۰ روزه اعمال خواهد شد. همان شب رئیس جمهوری هم واکنش نشان داد و دقایقی بعد از سخنرانی ترامپ، به وزارت خارجه دستور داد که ظرف چند هفته با مذاکرات با کشورهای اروپایی و روسیه و چین، رایزنی‌ها، هماهنگی‌های لازم و مذاکرات لازم را انجام دهند.

دور اول تحریم ها در مرداد ماه همان سال وارد فاز اجرایی شد و ترامپ شامگاه دوشنبه ۱۵ مرداد ماه 97 با امضای فرمانی رسما دستور اجرای اولین بسته تحریم‌ها علیه ایران را صادر کرد و دور دوم تحریم‌ها از ۱۴ آبان ماه همان سال به اجرا در آمد.

روحانی اردیبهشت 97 وبعد از خروج ترامپ از برجام، با اشاره به مهلت مقرر برای طرف‌های دیگر برجام تاکید کرده بود: «اگر در پایان این مهلت و زمان کوتاه به این نتیجه رسیدیم که با همکاری ۵ کشور می‌توانیم همه آنچه در برجام خواست ملت ایران بوده به دست آوریم، علی‌رغم میل آمریکا و رژیم صهیونیستی و تلاش‌های آنها، برجام پایدار خواهد ماند و ما می‌توانیم به نفع صلح و امنیت منطقه و جهان قدم‌های خودمان را برداریم. اگر ببینیم منافع ما تضمین نخواهد شد، به زودی با مردم ایران صحبت خواهم کرد و تصمیمات نظام را در آن شرایط به اطلاع مردم می‌رسانم.» پس از آن بود که گفت‌وگوها در سطوح کارشناسی، در چارچوب کمیسیون مشترک برجام و همچنین در سطح وزرای خارجه کلید خورد.

تعهد در برابر تعهد؛ شرط  جدید ایران

در این مدت طرف‌های‌ اروپایی حاضر در برجام طی سه نشست در بروکسل، وین و نیویورک و در سه بیانیه ۹، ۱۰ و ۱۲ بندی مواردی را متعهد شد که ایران بتواند از منافع حاصل از برجام بهره‌مند شود.

طرف‌های اروپایی برجام، ابزاری تحت عنوان اینستکس را برای حمایت از مبادلات تجاری غیر دلاری با ایران در نظر گرفتند که به شرکت‌های اروپایی این امکان را می‌داد تا بدون آنکه در معرض تحریم‌های آمریکا قرار بگیرند به به تجارت با ایران بپردازند.

 با این وجود این تعهدات و اقدامات اروپا برآیند عملی نداشت و در نهایت ایران تصمیم گرفت که مسیر خودش را عوض کند. در 18 اردیبهشت 1398 سیاست جمهوری اسلامی ایران بعد از صبر استراتژیک وارد مرحله دیگری شد.

 شورای عالی امنیت ملی در بیانیه‌ای در این تاریخ ضمن اعلام توقف برخی تعهدات برجامی ایران فرصت ۶۰ روزه‌ای را به طرف‌های باقیمانده در این توافق برای عملیاتی کردن تعهدات بانکی و نفتی داد. در این دوره با چین، روسیه و اروپایی‌ها  گفت‌وگوها و مذاکرات متعددی انجام شد که با وجود دستیابی به برخی توافقات اما نتیجه مطلوب ایران حاصل نشد.

در نهایت در ۱۶ تیر ماه و پایان مهلت ۶۰ روزه، بر اساس دستور رئیس‌جمهوری  و شورای عالی امنیت ملی، ایران گام دوم را برداشت. بر این اساس سطح غنی‌سازی اورانیوم کشورمان از 3.67 درصد عبور کرد.  پیش از این اگر قرار بود سقف ذخایر بیش از 300 کیلو باشد در گام دوم محدودیت زمانی برداشته شد. از روز شنبه 16 شهریور نیز با اجرای گام سوم کاهش تعهدات برجامی، تصمیم‌گیری‌های جدیدی در این خصوص صورت گرفت.

رئیس جمهوری روز چهارشنبه 13 شهریور 98 و در جلسه هیات دولت با تشریح روند مذاکرات با اروپا درباره حفظ برجام اظهارداشت: مثلاً اگر در 20 مساله اختلاف داشتیم ، این اختلافات اکنون در 3 مساله است و بخش عمده آنها حل شده‌اند اما هنوز به نقطه نهایی نرسیده‌ایم در نتیجه گام سوم را برخواهیم داشت.

 دکتر حسن روحانی با اشاره به مذاکرات با امانوئل مکرون افزود: طی این دوره گام‌هایی با هم برداشتیم. خیلی فاصله داشتیم در تلفن‌های روز اول بین ما خیلی فاصله بود اما الان کلام همدیگر را خوب می‌فهمیم.

شرط ایران برای اجرای کامل برجام

در حال حاضر از سه کشور اتحادیه اروپا که عضو برجام هستند (آلمان ، بریتانیا و فرانسه) فرانسه ابتکار حل مشکل ایران را به دست گرفته است.

جمهوری اسلامی همواره تاکید کرده فروش نفت ایران یکی از مواردی است که باید در نتیجه اجرای برجام امکان‌پذیر باشد و نمی‌توان برای آن محدودیت ایجاد کرد

 رئیس‌جمهور فرانسه  که در ماه‌های اخیر نقش پررنگ‌تری را در مذاکرات ایران و اروپا بازی کرده، پیشنهاد راه‌اندازی خط اعتباری 15 میلیارد دلاری برای پیش‌خرید نفت از ایران را مطرح کرده است.

سید عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه چند روز قبل از اجرای گام سوم تعهدات برجامی ایران گفت: از نظر ما بازگشت به اجرای کامل برجام منوط به دریافت ۱۵ میلیارد دلار برای یک دوره چهار ماهه است و در غیر این صورت روند کاهش تعهدات ایران ادامه خواهد یافت.

به گفته او،‌ محور مذاکرات با فرانسه در خصوص نحوه تامین مطالبه جمهوری اسلامی در خصوص فروش نفت و نحوه تامین درآمدهای حاصله است.

عراقچی افزود: جمهوری اسلامی ایران همچنان‌که بارها اعلام کرده است تنها در صورتی به اجرای کامل برجام بر می‌گردد که قادر به فروش نفت خود و دسترسی و عواید ناشی از آن به صورت کاملا قابل استفاده و بدون هرگونه محدودیتی باشد و ابتکار فرانسه دقیقا در همین راستا است.

معاون وزیر خارجه  تاکید کرد: به دنبال تماس‌های تلفنی آقای ماکرون رئیس جمهوری فرانسه، به ایشان تاکید شد که یا اروپا باید از ایران نفت خریداری کند یا معادل فروش نفت را به صورت خط اعتباری، که با درآمدهای نفتی ایران تضمین می‌شود و در حقیقت به نوعی به معنای پیش فروش نفت است، در اختیار ایران قرار دهد.

انعطاف اروپایی‌ها  با کاهش تعهدات ایران

کاهش تعهدات ایران و اجرای گام سوم در شرایطی است که به گفته وزیر امور خارجه  کشورمان مذاکرت همچنان ادامه خواهد داشت. محمدجواد ظریف با بیان اینکه مبارزه برای حفظ برجام ادامه دارد گفت: در بیانیه شورای عالی امنیت ملی هم اعلام کردیم که ما مذاکرات را ادامه می‌دهیم و هرگاه که طرف مقابل به اجرای تعهداتش بازگردد، ما نیز می‌توانیم اقداماتی را که در چارچوب ماده 36 برجام انجام دادیم، متوقف کنیم.

سخنگوی دولت نیز چند روز قبل از اجرای گام سوم کاهش تعهدات برجامی ایران، در نشست هفتگی خود با خبرنگاران گفت: ما همه تلاش خود را برای کم کردن آثار تحریم و بی اثر کردن آن با مقاومت به کار می گیریم، اما به هیچ وجه در عرصه جهانی نمی پذیریم که تحریم برای ما یک تقدیر است و ما باید زیست تحریمی داشته باشیم و کسانی که چنین تحریم های ظالمانه‌ای ایجاد کردند باید به عقب بازگردند.

حال باید دید بعد از اجرای گام سوم کاهش تعهدات برجامی کشورمان، طرف‌های باقیمانده دربرجام برای دستیابی ایران به دستاوردهای حاصل از توافق هسته‌ای، چه اقدام عملی انجام خواهند داد تا خسارت‌های ناشی از خروج آمریکا از برجام را جبران کنند؛ آن‌ها دو ماه دیگر برای این کار زمان دارند.