ما در زمینه پژوهش خیلی موفق نبودیم. فناوران موفقی در زمان‌های مختلف داشتیم، در مقوله تجاری‌سازی زمینه فناوری موفق‌تر از پژوهش است. نمونه این ادعا هم صنایع مختلفی است که هم‌اکنون در کشور داریم. طرح‌های ما کاربردی هستند و پژوهش محور نیستند.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دولت به نقل از مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، در حال حاضر تجاری‌سازی به مبحث مهمی در کشور تبدیل‌شده است، تا آنجا که مسئولان می کوشند با بهره گیری از علم و دانش مسیر تجاری سازی را هموار کنند. در این رابطه گفت‌وگویی داشتیم با بهنام راسخ، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه صنعت نفت و رئیس بانک ذخایر زیستی پژوهشکده محیط‌زیست و بیوتکنولوژی تا مقوله تجاری‌سازی را در حوزه خود برای ما بررسی کند. در خلال این گفت‌وگو به زمینه‌هایی که در این حوزه می‌تواند به تجاری‌سازی مبدل شود اشاره شد، اما بهنام راسخ، موازی‌کاری علمی را یکی از موانع پیش روی فرآیند تجاری‌سازی مطرح می‌کند و معتقد است این مشکل ناشی نبود بانک اطلاعاتی در حوزه های علمی کشور است. این عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه صنعت نفت به راهکارهایی برای دستیابی بهتر به تجاری‌سازی اشاره کرد که در ادامه می‌خوانید:

- با توجه به اهمیت موضوع تجاری سازی در حوزه زیست فناوری چه مقوله‌هایی قابلیت رسیدن به این مرحله را دارند؟
در حوزه ما آنچه که قابلیت تجاری‌سازی دارد، استفاده از فناوری زیستی برای تصفیه پساب‌های نفتی، خاک‌های آلوده به نفت، گوگردزدایی زیستی از گاز و شاید بتوانیم در تولید فرآورده‌های باارزش افزوده هم کارکنیم.

_این طرح‌ها چه مراحلی را طی می‌کنند؟
گوگردزدایی زیستی از گاز طرحی است که هم اکنون کار آزمایشگاهی آن به صورت پروپوزال انجام شده تا کار در حد مقیاس بزرگ و حتی کارخانه ای اجرا شود. چنین ایده‌ای در دنیا تجاری شده و حتی واحدهای تجاری آن را هم فروخته‌اند. اما در حال حاضر بازار تنها دست شرکت‌های آمریکایی است.
همچنین در بحث پاک‌سازی خاک فعالیت‌های نوین انجام شده و در زمینه فناوری‌های نوین برای تصفیه پساب‌ها هم کارهایی صورت گرفته است.

- کدام‌یک از تحقیقات شما به مرحله تجاری‌سازی رسیده است؟
"کلکسیون میکروبی نفت" را می‌توان یکی از موارد قابل‌توجه در دستاوردهای ما نام برد. این تنها کلکسیون میکروبی نفت در دنیا است که از پنج سال پیش فعال و به عضویت اتحادیه جهانی کلکسیون‌های میکروبی درآمده است. ازنظر مأموریت، کلکسیون‌های دیگری شکل‌گرفته که حوزه فعالیت آن‌ها تمامی زمینه‌های علمی را در برمی گیرد، در این میان نفت را هم نگهداری کنند. این در حالی است که ما صرفاً به اسم "PBCC" نفت کار می‌کنیم. این طرح عملیاتی شده است و وقتی موردی عملیاتی می‌شود یعنی جنبه تجاری‌سازی پیداکرده است.

- کارآیی این کلکسیون چیست؟
رسالت و وظیفه این مجموعه حفظ تنوع زیستی حوزه نفت است. این کلکسیون ساخته‌شده تا مراکز تحقیقات بیوتکنولوژی، تنوع زیستی و بضاعت زیستی حوزه خود را در کشور حفظ کند.
این میکروارگانیزم های موجود را می‌توان به اشتراک گذاشت و در اختیار گروه‌های تحقیقاتی قرار داد؛ یا وقتی گروه‌های تحقیقاتی میکروب‌هایی پیدا می‌کنند، برای آن‌ها نگهداری کرد. اگر در کشور هر گروه تحقیقاتی در زمینه نفت کار کند ما با روی باز و با حفظ تمام هزینه‌های پیش رو، نمونه را برای آن گروه نگهداری می‌کنیم. این در حالی است که مالکیت آن به طور کامل برای خود فرد ثبت خواهد شد.

- آیا این کلکسیون در ارتباط با کشورهای دیگر هم کاربرد دارد یا تنها در داخل قابل‌استفاده است؟
ترجیح این است که با کشورهای دیگر تعامل برقرار شود، اما به علت تحریم بودن ایران، عملاً در حوزه بایو میکروارگانیزم وارد نمی‌شود. حدود پنج سال پیش این ارتباط برقرار بود و از "جی اس ام" آلمان، کلکسیون میکروبی ژاپن، کره و غیره دریافت وجود داشت، اما وقتی تحریم‌ها صورت گرفت عملاً از آن جلوگیری شد. به همین علت در حال حاضر تبادل با کشورهای دیگر برقرار نیست. اما حداقل این دستاورد وجود دارد که ما در داخل کشور از تنوع زیستی این زمینه حفظ و صیانت داریم.

- برای تحقق تجاری‌سازی در حوزه زیست فناوری چه نوع تحقیقاتی موثر واقع می شود؟
ما در زمینه پژوهش خیلی موفق نبودیم. فناوران موفقی در زمان‌های مختلف داشتیم، در مقوله تجاری‌سازی زمینه فناوری موفق‌تر از پژوهش است. نمونه این ادعا هم صنایع مختلفی است که هم‌اکنون در کشور داریم. طرح‌های ما کاربردی هستند و پژوهش محور نیست. در حال حاضر طرحی داریم که جزو طرح‌های پنج‌ساله ما است. در این طرح استفاده از فناوری‌های نوینی برای تصفیه پساب‌های خاص است. چون از این برنامه تنها دو سال دیگر باقی‌مانده، کارهایی انجام‌شده و در حال انجام کارهای باقی‌مانده هستیم. علاوه بر موارد گفته‌شده چند طرح در حد سوپرپایلوت هم کارشده است.

- چه زمینه‌هایی از حوزه شما قابلیت تجاری‌سازی دارد؟
نفت در زمینه بایو، در دنیا و در کشور ما منحصربه‌فرد است، پس اگر کسی تلاش کند می‌تواند کارهای زیادی انجام دهد. صدسال است در ایران نفت داریم، شاید بتوان پالایشگاه هم طراحی کرد، اما کسی در حوزه بایو کارنکرده است. مثلاً یکی از طرح‌هایی که واقعاً می‌توانیم در کشور تجاری کنیم، یکی از بحث‌های مهم، جذاب و سودآور "خردگی زیستی" است. این بحثی است که به‌خصوص در حوزه نفت که دائماً با شرایط خاص و پیچیده‌ای سروکار دارد مغفول مانده است. ما در این زمینه کارگروهی تشکیل داده‌ایم، برای آن پروژه گرفته و در حال فعالیت هستیم. بیش از 50 درصد خردگی‌ها را خردگی‌های زیستی تشکیل می‌دهند و می‌توانیم به‌طورجدی این خردگی را کم و یا حتی آن را مهار کنیم.
پیش از این، پذیرش نقش میکرو ارگانیزم‌ها در زمینه خردگی زیستی با اما و اگر هایی رو به رو بود، اما در حال حاضر ترویج و خدماتی که ارائه داده‌ایم موجب پذیرفته شدن پیگیری مبحث خردگی زیستی شده و آرام‌آرام صنعت در حال پذیرش این مقوله است.

- دولت به چه صورت می‌تواند در زمینه تجاری‌سازی به حوزه شما کمک کند؟
دولت می‌تواند از شرکت‌های دانش‌بنیان و استیناف حمایت کند. افراد متخصص می‌توانند در این شرکت‌های استیناف جمع شده و لینک پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها بیشتر از این شود، چون در حال حاضر لینک خاصی در دسترس نیست. اما قبل از هر چیز باید در کشور بانک اطلاعاتی درست شود که مشخص شود چه افراد و گروه‌هایی مشغول انجام چه فعالیت‌هایی هستند.
بودجه اختصاص یافته به این حوزه ناچیز است، اما همین بودجه هم در موازی‌کاری‌ها از بین می‌رود. به‌عنوان مثال ما در زمینه گوگردزدایی کار می‌کنیم، همزمان 50 گروه دیگر هم در کشور در این حوزه در حال تحقیق هستند و ما اطلاع نداریم. هیچ‌کدام یکدیگر را نمی‌شناسیم، پس از مدتی مقاله‌ای به چاپ می‌رسد، ما در اینترنت می‌بینیم که یک دانشگاه مثلاً در زاهدان یا کرمان روی این قضیه کارکرده است. شاید هم خوب کار کند، اما مسئله اینجاست که ما از آن بی‌خبر هستیم. این اتلاف بودجه پژوهشی کشور است.
تمامی اخبار و یافته های علمی حوزه های معاونت علمی وفناوری باید اطلاع‌رسانی شود. شاید ازنظر امنیتی درست نیست که ما بضاعت علمی خود را روی اینترنت بگذاریم، اما باید سایتی ایجاد و برای افراد دسترسی گذاشته شود، امروزه با به وجود آمدن بخش اخبار محرمانه می توان مانع از انتشار اخبار علمی برای عموم شد. اگر ما خبردار شویم در کشور مثلاً در حوزه زیستی، در صنعت کشاورزی یا پزشکی چه اتفاقی رخ می‌دهد و حداقل بضاعت علمی ما تا چه حد است، شرکت‌های دانش‌بنیان را هم بشناسیم به پیشرفت های بیشتر دست می یابیم.
البته باید فرصتی ایجاد شود تا از پژوهشگر حمایت کنیم. باید دست محقق را باز بگذاریم. یکی از مشکلات ما در حال حاضر این است که اگر وارد بخش خصوصی شویم گفته می‌شود شما قبل از این‌که عضو هیئت‌علمی باشید کارمند شرکت نفت هستید. این در حوزه کاری ما معضل می‌شود. دانشگاهیان دستشان بازتر است، اما برای ما محدودیت‌های بیشتری وجود دارد. ازنظر من افراد با تجربه ای وجود دارند که سالیان سال در این حوزه فعالیت می‌کنند، کارهای عملیاتی خوبی انجام داده‌اند و می‌توانند در این زمینه کمک کنند.
دولت باید از محققین کشور بخواهد و تشویق کند که چنین کارهایی را صورت دهند. محققین ما می‌توانند پیشتازهای خوبی در شرکت‌های خصوصی باشند. اما با آوردن اسم شرکت خصوصی ذهنیت افراد به سمت مسایل انحرافی (سودجویی) جلب می‌شود. مثلاً شما می‌خواهید در زمینه فناوری‌های زیستی شرکت خصوصی بزنید، آدم‌هایی می‌خواهید که رهبر کار باشند. این افراد را باید به خارج از کشور بفرستید برای تحصیل و کار در سازمان‌های مؤسسات تحقیقاتی، که این خیلی محال است. محقق اگر به خارج از کشور برود امکان برگشت او خیلی کم است.
حال این نکته حایز اهمیت است، ما به‌عنوان متخصص‌های با تجربه کاری 20-30 ساله در حوزه نفت، فنّاوری‌های موردنیاز این صنعت را ردیابی کرده‌ایم تا بتوانیم در کشور و منطقه حرفی برای گفتن داشته باشیم. هر فعالیتی در راستای توسعه این صنعت صورت گیرد، چه در راستای پژوهش و چه فناوری، به نفع صنعت نفت کشور است.
این در حالی است که شرکت‌های خصوصی در حوزه ما بسیار ضعیف هستند. دولت باید از این شرکت‌ها حمایت کند. این شرکت‌ها در ابتدای راه حمایت دولت را نیاز دارند تا راه و چاه را به آن‌ها نشان دهد و بعد حمایت خود را آرام‌آرام از روی شرکت‌های خصوصی بردارد. درواقع وقتی شما قصد دارید روی فناوری‌ای کارکنید ابتدا باید انتهای کار را بررسی کنید. باید مهندسی معکوس صورت گیرد.
یکی دیگر از کارهایی که دولت می‌تواند انجام دهد این است که ارتباط بین صنعت و دانشگاه را بررسی کند. این هم باز انتهای کار را دیدن است، ما باید بدانیم می‌خواهیم چه‌کارکنیم و چطور مشکل خود را حل کنیم. مثلاً می‌خواهیم فارغ‌التحصیل علوم زیستی تربیت کنیم، بدانیم باید در چه زمینه‌هایی باشد. یک‌باره با سیل فارغ‌التحصیل‌های زیادی در رشته‌های مختلف مواجه نشویم که این خود باعث دلسردی آن‌ها شود. باید از کسی که عمر خود را برای درس گذاشته است استفاده کنیم. در حال حاضر به‌قدری فارغ‌التحصیل داریم که نمی‌دانند چه‌کار کنند و چگونه وارد عرصه کار شوند!

- شرکت‌های خصوصی چه نقشی در تجاری‌سازی دارند؟
باید افراد توانمند در هر زمینه‌ای پیشرو شوند و بخش خصوصی را فعال و بین ارتباط آن با دولت کار کنند. شرکت‌های خصوصی وقتی سرپا هستند که برای محصولی که عرضه می‌کنند در بازار متقاضی وجود داشته باشد. باوجود متقاضی، کار سود ده می‌شود. باید این شرکت‌های خصوصی، دانش‌بنیان و اقماری که راه‌اندازی می‌شوند برای کار خود مشتری داشته باشند. ما نمی‌خواهیم فقط شرکت درست کنیم. مثلاً بگوییم امسال در برنامه پنج‌ساله هزار شرکت استیناف تأسیس کردیم. این چه فایده‌ای برای کشور دارد؟ ما می‌خواهیم شرکتی بزنیم که کار و ثروت ایجاد کند، اشتغال‌زایی کرده و از نیروی جوان‌ بهره بگیرد. این شرکت می‌تواند حتی جوانان را بورسیه کند.
یکی از شرکت‌های موفق در این زمینه را می‌توان "سیناژن" نام برد. شرکتی که هم در مقوله فناوری و هم فروش، خوب عمل می‌کند. سیناژن حتی فروش دانش فنی هم دارد. این شرکت خصوصی با حمایت دولت پا گرفت و در حال حاضر به جایگاه بسیار خوبی رسیده است. این مورد می‌تواند برای ما الگو قرار گیرد که بگوییم ما شرکت‌های خصوصی را به این شکل حمایت می‌کنیم.

- چگونه می‌توان شرکت‌های خصوصی را برای فعالیت در تجاری‌سازی تشویق کرد؟
برای تشویق شرکت‌های خصوصی باید بازار رقابتی ایجاد شود و این بازار در حال حاضر موجود است. مثلاً در کشورهای اطراف ما، عراق کشوری است که در دنیا سرمایه بزرگی محسوب می‌شود. عراق یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت در دنیا است. این کشور چون چند سال دچار جنگ‌های مختلف شد به دانش و فناوری‌های ما نیازمند است. اگر ما یک فعالیت خوب در داخل کشور انجام دهیم، می‌توانیم خدمات را به کشورهای همسایه مثل عراق، کویت، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس هم ارائه دهیم. ما نزدیک این کشورها هستیم و قیمت پیشنهادی هم مناسب‌تر است. اگر مسائل سیاسی ما هم سامان درستی پیدا کند به‌راحتی می‌توانیم تجارت خود را گسترش دهیم و در این زمینه بازار آماده هم داریم.

- با توجه به این گفته شما، مانع تجاری‌سازی در این حوزه چه مسائلی است؟
موانع تجاری‌سازی بیشتر به مسایل داخلی کشور مرتبط است. باید هدفمند و با برنامه‌ریزی کارکنیم.