مقدمه

تغییرات اقلیمی‌ یکی از مهمترین دغدغه‌های کنونی در سطح جهانی به حساب می‌آید با این وجود، کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا علیرغم اینکه در معرض شدیدترین آثار و پیامدهای تغییرات آب و هوایی بویژه افزایش میانگینِ دمای هوا قرار دارند کمتر به این مساله توجه داشته‌اند. سال گذشته در طول تابستان، منطقه خاورمیانه رکورد دمای بسیار بالا را شکست. دما در مناطقی از پنجاه درجه سانتیگراد هم عبور کرد. چنین دمای هوایی که در مناطقی با افزایش رطوبت تشدید شده بود، چالش‌های جدی را برای شهروندان کشورهای این منطقه بوجود آورد چنانچه آمار مرگ بر اثر بیماری‌های مرتبط با گرمازدگی و پیامدهای آن در محیط بیرون از خانه افزایش یافت و به عنوان مثال در مصر، موج گرمای شدید هوا سبب مرگ شصت و یک نفر شد.

با توجه به اهمیت بررسی این مساله، اندیشکده "موسسه خاورمیانه"[1] با برگزاری وبیناری با عنوان: "تغییر اقلیم در خاورمیانه و شمال آفریقا: بحث درباره راهبردهایی هدفمند جهت تعدیل پیامدها"[2] به ارزیابی وضعیت اقلیمی‌ این منطقه و چالش‌های آن پرداخته و راهکارهایی را برای مقابله با پیامدهای آن ارائه داده است.

1. وضعیت جدید اقلیمی‌در خاورمیانه و شمال آفریقا

منطقه خاورمیانه از نظر اقلیمی ‌در شرایط مناسبی قرار ندارد. بر اساس سامانه طبقه‌بندی اقلیمی‌کاپن (KOPPEN)، اغلب نقاط در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا آب و هوایی بسیار گرم و بیابانی دارد. بنابراین هم اکنون این منطقه در حال تجربه هوایی گرم و خشک است. هر چند با رفتن به سمت شمال -ترکیه و ایران- شاهد نظام‌های آب و هوایی متنوع‌تری هستیم اما آب و هوای غالب در این منطقه بیابانی و گرم است. از سوی دیگر، در چند دهه اخیر، یک تغییر جدی در آب و هوای منطقه رخ داده و اکنون به صورت میانگین، دمای هوای بالاتری را نسبت به گذشته تجربه می‌کنیم. در این شرایط، تغییرات آب و هوایی بویژه گرمایش زمین، وضعیت جدید اقلیمی ‌را برای کشورهای این منطقه به وجود آورده است که مهمترین ویژگی‌های آن به شرح زیر است:

• کاهش تفاوت دما در روز و شب: با افزایش میانگین ِدمای هوای در روزها در این منطقه، کاهش دمای پایین و سرمای هوا نیز ثبت می‌شود. درواقع، گرمای شدید هوا فقط به این معنا نیست که یک روز دمای هوا بسیار بالا رود و رکورد بزند بلکه به معنای افزایشِ تعداد روزهایی است که دمای هوا از میانگین بالاتر است. در این شرایط در ایامِ گرمای شدید هوا، شب‌ها هم به شکلی محسوس هوای خنک‌تر نسبت به روز ندارند. در واقع اختلاف دمای میان روز و شب کاهش می‌یابد.
• زمستان‌های معتدل: یکی دیگر از پیامدهای گرمایش زمین، هوای معتدل تر در فصول سرد نسبت به گذشته است یعنی هوا کمی‌گرم‌تر می‌شود. علاوه بر این مناطق سردتر نسبت به مناطقی که هم اکنون گرم هستند، بیشتر گرم می‌شوند. در مناطق گرم و خشک که دمای بالایی دارند، این تغییر آن قدری محسوس نیست که در مناطق سردتر تجربه می‌شود.
• افزایش شدید گرما در مناطق مرطوب: در شمال این منطقه که لزوما هوای آن بیابانی نیست، دمای هوا بیشتر از مناطق بیابانی -که اغلبِ این منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا را تشکیل می‌دهد- تغییر می‌کند. در مناطق ساحلی، جمعیت زیاد و شهرهای زیادی وجود دارد. این مناطق، رطوبت بسیار شدیدی دارند، یعنی شهروندان این مناطق، گرمای شدیدتری را نسبت به آنچه دماسنج نشان می‌دهد، احساس می‌کنند. در واقع رطوبت، شدت گرمای هوا را چند برابر می‌کند و آنچه مردم در هوای مرطوب احساس می‌کنند، بسیار شدیدتر از آن چیزی است که بر اساس دماسنج اعلام می‌شود.
• محدودیت منابع آبی : آب مهمترین عامل توسعه پایدار و سبب رشد همه جوامع شهرنشین و روستا نشین است. افزایش دمای هوا سبب می‌شود آب به میزان بیشتری بخار شود. بنابراین آب‌های سطحی، رودخانه‌ها و آب ناشی از ذوب شدن برف ممکن است تبخیر شود و به مرور شاهد ناپدید شدنِ کامل این‌ها باشیم. این آب‌های سطحی یکی از منابع تامین آب رودخانه‌ها هستند و تبخیر این آب‌ها سبب کاهش میزان آب رودخانه‌ها می‌شود. این موضوع در نهایت خودش را در بخش کشاورزی نشان می‌دهد. افزایش میزان تبخیر آب سبب می‌شود که نظام گسترده‌تری برای آبیاری بخش کشاورزی نیاز باشد. علاوه بر این سبب می‌شود به آب بیشتری برای رشد یک دانه گیاهی نیاز باشد و این موضوع فشار بیشتری را بر کشورها و ملت‌ها تحمیل می‌کند تا بتوانند منابع آبی جایگزینی پیدا کنند. یکی از این منابع جایگزین، منابع آب زیرزمینی است. منبع دیگر هم استفاده از آب شیرین کن و نمک زدایی از منابع آبی است.
• تهدید سلامت: دمای بالا می‌تواند سلامت انسان را به خطر بیندازد. سال گذشته در طول تابستان، منطقه خاورمیانه رکورد دمای بسیار بالا را شکست. دما در مناطقی از پنجاه درجه سانتی گراد هم عبور کرد. چنین دمای هوایی که می‌تواند با افزایش رطوبت تشدید شود، سبب افزایش بیماری‌های مرتبط با گرما همچون گرمازدگی می‌شود. آمار مرگ بر اثر بیماری‌های مرتبط با گرمازدگی و پیامدهای آن در محیط بیرون از خانه رو به افزایش است. به عنوان مثال در مصر، موج گرمای شدید هوا سبب مرگ شصت و یک نفر شده است.
• افزایش مصرف انرژی: افزایش دمای هوا سبب افزایش درخواست برای دستگاه‌های خنک کننده و در نتیجه افزایش درخواست برای انرژی می‌شود.
• جزیره گرمایی شهری: پدیده جزیره گرمایی شهری به معنای گرمای مستمر در مناطق شهری است. گرمای هوا در روزهای اوج، بیشتر در مناطق مرکزی شهرهاست. چرا که در این مناطق به دلیل وجود ساختمان‌ها و ساختار آنها، گرمای هوا میان آنان گیر می‌افتد. همچنین به دلیل مصالح ساختمانی استفاده شده در مناطق شهری، فضای شهری تیره‌تر می‌شود. به طور طبیعی هرچقدر محیطی تیره‌تر باشد، گرمای بیشتری به خود جذب می‌کند. در این محیط‌ها، انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلاینده‌های خودرو بیشتر است. از طرف دیگر، دستگاه‌های خنک کننده نیز هوای گرما را بیرون می‌دهند که چیزی شبیه به همان خروج آلاینده‌ها از خودروها است. در نتیجه دمایی بالاتر را در مناطق شهری شاهد هستیم. جنبه دیگری که بر اثر پدیده جزیره گرمایی شهری ایجاد می‌شود این است که در طول شب شاهد حباب گرما هستیم در نتیجه دیگر شاهد افت دمای جدی در شب نسبت به روز نیستیم. در واقع در طول شب همه آن گرمایی که در طول روز ایجاد شده، در سطوح و ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها می‌ماند و حباب گرما را ایجاد می‌کند.
• تاثیر بر زیرساخت‌ها: حباب گرما بر زیرساخت‌ها تاثیر می‌گذارد و جذب نور خورشید سبب افزایش احتمال خطرِ خرابیِ این زیرساخت‌ها می‌شود. برای اجتناب از این مشکل، نباید از بخش زیرساخت آنقدر کار کشید که از بین بروند و باید به صورت مرتب با بازرسی و نظارت، آن را تعمیر و نگهداری کرد. بازسازی این زیرساخت‌ها بسیار هزینه بردارتر از هزینه نگهداری و تعمیرات جزئی است.

• زیست‌بوم دریایی: یکی از جدی‌ترین پیامدهای گرمایش زمین، تاثیر مستقیم آن بر زیست‌بوم دریایی است. افزایش دمای آب اقیانوس‌ها سبب افزایش رشد جلبک‌ها و علف‌های دریایی می‌شود. این موضوع سبب کاهش اکسیژن در آب و در نتیجه مرگ برخی گونه‌های جانوری در دریا و به‌هم ریختن زیست‌بوم در آب‌ها می‌شود. کاهش جمعیت ماهی‌ها، سبب کاهش ماهیگیری و تولید ماهی می‌شود.
• افزایش سطح آب دریا: افزایش سطح آب دریا سبب پیشروی دریا در مناطق ساحلی می‌شود و این موضوع به صورت بالقوه می‌تواند زندگی افراد ساکن در آن منطقه و شهرهای ایجاد شده در خط ساحل را تحت تاثیر قرار دهد. در بسیاری مناطق، کارخانه‌های آب شیرین کن در خط ساحلی قرار دارد و این افزایش سطح آب دریا به آن‌ها هم آسیب می‌زند. همچنین ممکن است این موضوع سبب نیاز به جابجایی جمعیت و همچنین مناطق کشاورزی شود.
• افزایش آتش‌سوزی جنگل‌ها: براساس آمارها، آتش‌سوزی‌های جنگلی در مناطق نزدیک به ساحل بیشتر رخ می‌دهد. این موضوع را در شمال آفریقا و خاورمیانه به ویژه در اطراف مدیترانه به وضوح می‌بینیم. از آنجایی که در این مناطق مزارع کشاورزی وجود دارد، این شرایط به صورت مستقیم بر بخش تولید غذا تاثیر می‌گذارد. گرمای شدید و خشکی هوا، منطقه را برای بروز آتش سوزی مستعدتر می‌کند.
• ایجاد گردباد: یکی از پیامدهای مستقیم گرم شدن اقیانوس‌ها که به صورت بالقوه شاهد آن هستیم، حوادثی است که در اقیانوس هند و دریای عرب و دریای سرخ رخ می‌دهد. گرم شدن آب در این مناطق سبب شکل گیری گردباد می‌شود. در سال‌های اخیر به ویژه در سال گذشته شاهد گردبادی از اقیانوس هند و دریای عرب و گردباد مهیب شاهین در عمان بودیم. گردبادی که خسارت‌های زیادی برجا گذاشت.
• همزمانی خشکسالی و سیل: شمال آفریقا منطقه‌ای است که شرایط خشکسالی در آن قابل پیش‌بینی است و رخ می‌دهد اما همزمان با این خشکسالی‌ها شاهد افزایش جاری شدن سیل هم هستیم که موضوع را بسیار پیچیده کرده است. ترکیب این دو اتفاق با هم، پیامدهای جدی دارد.

2. راهبردهای تعدیل پیامدهای تغییرات اقلیمی‌در خاورمیانه و شمال افریقا

شرایط جدید اقلیمی ‌خاورمیانه نشان می‌دهد که پیامدهای هرگونه تاخیر، تعلل و توجه ناکافی به موضوع تغییرات آب و هوایی در این منطقه بسیار خطرناک است. بنابراین از هم‌اکنون باید به دنبال راه‌هایی برای مقابله با پیامدهای گرمایش هوا در این منطقه بود. مسلما این مساله بسیار ارزان‌تر و کم هزینه‌تر از مدیریت بحران در آینده است.

در این راستا، راهبردهای زیر برای مقابله با تغییرات اقلیمی ‌باید در دستور کار باشد:

• افزایش تولید آب: این راهبرد به اصلاح شرایط آب و هوایی به طور مشخص به بارور کردن ابرها اشاره دارد. مورد دیگر استفاده از راهبرد بازیافت آب در مناطق شهری و استفاده مجدد از آب‌ها در بخش‌های مختلف است. در برخی کشورها در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، منابع آبی از بین خواهند رفت. بنابراین مهم است که بتوانیم از همین آب موجود، چند باره استفاده کنیم. علاوه بر این باید از فناوری‌های جدید برای شیرین کردن آب و استفاده از آن بهره برد. از آنجایی که امکان و میزان بارندگی در بسیاری از مناطق خاورمیانه و شمال آفریقا کم است، سفره‌های آب زیرزمینی این مناطق ممکن است کاملا از بین برود بنابر این باید این منابع را به صورت مصنوعی دوباره پر کرد تا از نابودی کامل آن‌ها جلوگیری کنیم.
• اصلاح بخش کشاورزی: در بخش کشاورزی باید با استفاده از فناوری، از منابع آبی بهینه استفاده کرد و کارآیی را افزایش داد. یکی از ساده‌ترین راه‌ها اصلاح روش آبیاری است. در برخی نقاط هنوز از آبیاری غرقابی استفاده می‌شود که قطعا روشی بسیار بد در بهره‌مندی از آب در مقایسه با روش آبیاری قطره‌ای است. از سوی دیگر کشورها باید در نظر بگیرند که با توجه به منطقه‌ای که در آن واقع شده‌اند، چه گیاهی می‌تواند کاشته شود و بهینه‌ترین تولید را داشته باشد. برای انتخاب بذر به ویژه برای دانه‌هایی که بومی ‌منطقه نیستند، حتما باید موقعیت جغرافیایی مزرعه را در نظر گرفت. یکی از راه‌های مهم برای کاهش هدر رفت آب، استفاده از روش‌های تطبیقی است. باید ببینیم چطور می‌توانیم در کشاورزی از همان آبی که در اختیار داریم، بیشترین استفاده را کنیم. این موضوع در تعدیل و انطباق با پیامدهای خشکسالی بسیار ضروری و مهم است.
• توجه به سلامت عمومی: یکی از موضوعاتی که باید به صورت جدی آن را در نظر گرفت، کارگرانی هستند که در محیط بیرون کار می‌کنند. آن‌ها بیش از همه باید به فکر تدابیری برای تطبیق با شرایط باشند. جایگزینی شیفت شب بجای شیفت روز، استفاده از انواع فناوری‌های خنک کننده، ایجاد مراکزی با دستگاه‌های خنک کننده برای مقابله با هرگونه عارضه مربوط به گرمای شدید هوا همچون سرگیجه و گرمازدگی و تعطیلی اجباری از جمله راهکارهای حفاظت از کارگران و اشخاصی است که در روزهای گرم در فضای بیرون مشغول بکار هستند.
• کاهش گازهای گلخانه‌ای: یکی از راه‌ها برای کاهش میزان گازهای گلخانه‌ای، بهبود کیفیت سوخت‌های فسیلی است. باید به موضوع مخزن‌های کربن طبیعی هم توجه کنیم. یک منبع بزرگ از مخزن کربن در پوشش‌های گیاهی است. این پوشش‌های گیاهی با جذب دی اکسید کربن، اکسیژن آزاد می‌کنند. هرچقدر پوشش گیاهی گسترده‌تر و بزرگتر باشد، می‌تواند گازهای گلخانه را بیشتر تعدیل کند. بنابراین جنگل‌زایی می‌تواند راهی خوب برای تعدیل این پیامدها باشد. استفاده از انواع متنوعی از منابع انرژی می‌تواند کمک کند که سوخت فسیلی در منطقه کمتر شود. انرژی بادی یکی از این انواع انرژی تجدیدپذیر است اما این انرژی به تنهایی نمی‌تواند در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به عنوان جایگزینی مطمئن استفاده شود. در این منطقه به دلیل شرایط آب و هوایی و طبیعی آن، می‌توان از انرژی خورشیدی استفاده کرد.

نتیجه گیری:

پیامدهای تغییر آب و هوا در جهان امری حتمی‌است. این تغییرات بر منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا هم تاثیرات زیادی خواهد داشت به‌ویژه اینکه این مناطق هم‌اکنون هم دارای آب و هوای گرم و خشک هستند و از کم‌آبی رنج می‌برند. هرچند اقلیم‌های متفاوتی در این منطقه وجود دارد اما هر کدام به نوبه خود از تغییرات آب و هوایی متاثر می‌شوند و از پیامدهای منفی آن در امان نخواهند بود. برای مقابله با این تغییرات که به طور مستقیم بر زندگی، سلامت و اقتصاد ملت‌ها تاثیرگذار است باید هر چه سریعتر وارد عمل شد. در این میان، موضوعاتی چون کاهش تولید کربن و استفاده از منابع مختلف و متنوع انرژی در راهبردهای تعدیل مهم است، در عین حال آب عاملی بسیار مهم در رشد اقتصادی و توسعه پایدار است. راهبردهای زیادی وجود دارد که در این زمینه باید اعمال شود.